این مقاله بخشی از کتاب کارآفرینی برای جوانان جناب حاج حسن آقاجانی است.
جهت دانلود متن کامل کتاب به این لینک مراجعه فرمایید.
کار و تخصـص بنـده، اقتصـاد و تولید و کارآفرینی اسـت، امـا به دو جهت وارد بحث اشـتغال بانـوان می‌شـوم: یکـی این که خـودم در کارخانه‌هـای تولیدی تحت پوششـم با اشـتغال زنان سـر و کار دارم. دوم این که: در شـهر قم رشـد کرده‌ام و از گذشـته با بزرگانی از علما، مراوده داشته و دارم، مطالبی در مورد اشتغال بانوان و مسائل شرعی مربوطه، از آن بزرگواران شـنیده‌ام که جا دارد در این کتاب به آن‌ها پرداخته شـود.
در این باره، دیدگاه‌ها یا سلایق متفاوتی وجود دارد که در چهار دسته می‌توان بررسی کرد:
- گروه اول می‌گوید: زن به هیچ وجه نباید در بیرون از خانه شاغل باشد، چون آیات و روایات و مسـائل تجربی، این امر را نهی می‌کنند.
- گروه دوم، از نظر شرعی، منعی برای اشتغال زنان نمی‌بینند، اما معتقدند: حضور زن در بیرون از خانه از جنبۀ تربیتی به کانون خانواده لطمه می‌زند.
- گروه سـوم، نظرشـان این اسـت که: حضور زنان در اجتماع و اشتغال آنان - با رعایت حریم‌ها و ضوابط - هیچ منع شـرعی ندارد.
- گـروه چهـارم: «فمنیسـت‌ها» هسـتند کـه نـگاه افراطـی به حضـور‌ر زنان در مشـاغل اجتماعی دارند و اصلاً نظرشـان این اسـت که زن در همه جنبه‌ها حقوق یکسـانی با مرد دارد.
بررسی نظریات مختلف درباره اشتغال بانوان
نظر مخالفان اشتغال بانوان
این دیدگاه آیاتی از قرآن کریم و روایاتی از ائمه و برخی از دیدگاه‌های تجربی را برای تأیید نظر خود می‌آورد. از جملـه آیـۀ «الرِّجَـالُ قَوَّامُونَ عَلَى النِّسَـاء بِمَا فَضَّلَ اللّهُ بَعْضَهُمْ عَلَـى بَعْضٍ وَبِمَا أَنفَقُوْاْ مِـنْ أمْوَالِهِـمْ»؛ مـردان، سرپرسـت و نگهبان زنانند، به سـبب برتری‌هایی که خداوند از نظر نظام اجتماع برای بعضی دیگر قرار داده است و به خاطر انفاق‌هایی که از اموالشان به زنان می‌دهند. بـه مقتضـای ایـن آیه کریمه، مردان ولیّ و حاکم بر زنان هسـتند و لازمه این فضیلت و برتری آن است که مرد حق‌دارد زن را در منزل نگه‌دارد و مانع خروج وی از منزل شود. و این آیه با اشـتغال زنان منافات دارد. آیـه دیگـر می‌فرمایـد: «در خانه‌هایتان قرار گیرید و زینـت خود را به مردان بیگانه مثل جاهلیت پیشـین ظاهر مسازید.»
یا احادیث مختلفی در این زمینه داریم از جمله امام صادق (ع) فرمود:
رسـول خـدا (ص) کارهای داخـل منزل را به حضرت فاطمه (س) و کارهـای بیرون را به حضرت علـی (ع) سـپرد. و حضـرت زهـرا (س) در این زمینه فرمـود: خدا می‌داند که چه اندازه خوشـحال شـدم زیرا رسـول خدا مرا از انجام کارهایی که مربوط به مردان اسـت باز‌داشـت.
روایت دیگر از حضرت فاطمه (س) است که فرمود: «برای زنان بهتر این است که مردان را نبینند و مردان هم آن‌ها را نبینند».
امـا ایـن مخالفان، دلایل تجربی هم دارند؛ یعنی می‌گویند: علاوه بر آیات و روایات، مـا بـه تجربـه فهمید‌ه‌ایم که کار کـردن زنان در بیرون خانه، لطمه‌هـا و معایب مختلفی را هم دارد. از جمله:
- خسـتگی جسـمی و روحی: اگـر زنی در بیـرون از خانه کار کند، وقـت و انرژی زیادی از او گرفته می‌شـود، لذا طبیعی اسـت که نمی‌تواند آن طور که شایسـته است برای خانه و همسـر و فرزنـدان، وقت بگذارد.
- توجه کمتر به همسـر و فرزندان: زنان شـاغل علاوه بر کار خارج از خانه ناچارند عمده‌ترین کارهای داخل خانه را هم به تنهایی به دوش بکشند. در حالی که اکثر مردان یا مهارت‌های مربوط به خانه‌داری را نمی‌دانند و یا همکاری لازم را برای همسـری که پا به پای آن‌ها در بیرون از منزل مشـغول به کار اسـت ندارند. همین باعث شـده از یک طرف باعـث خسـتگی بیـش از حـد زن می‌گردد که نتیجـه آن، کم‌توجهی به همسـر و فرزندان می‌شـود و ثمرۀ‌نهایی آن، اختلاف خانوادگی اسـت.
- کوتاهی در تربیت فرزندان: مهم‌ترین عیبی که اشتغال زنان در بیرون از خانه دارد، کوتاهـی در تربیـت فرزنـدان اسـت. در بسـیاری از موارد، کار مادر و بچـه‌داری در تضاد یکدیگر قرار می‌گیرد. برای مثال با توجه به تعهدات مادر در محل کار و مسـئولیت‌هایی که وی بر عهده‌دارد همیشه این نگرانی را دارد که آیا می‌تواند وقت برای فرزندش بگذارد و با او حرف بزند و آیا می‌تواند در امر تربیت وی نقش اصلی و اساسی را داشته باشد؟
جهت مطالعه کامل متن کتاب کارآفرینی برای جوانان روی این لینک ضربه بزنید.
نظر موافقان اشتغال زنان
گـروه دیگـری از متدینـان، اشـتغال زنان را مطابـق آیات و روایات صحیـح می‌دانند و معتقدند: در قرآن و سـیره معصومین، شـواهدی هسـت که به زنان، اجازۀ کار در بیرون از منزل را داده اسـت. در قرآن در سورۀ قصص، وقتی به داستان حضرت موسی می‌رسد، یک صحنه از آن را برخورد این پیامبر الهی پس از خروج از مصر، بر سـرِ چاه‌آبی در شـهر «مدین» با دختران حضرت شعیب نقل می‌کند، آیه مربوط آن این است: چون به آب «مدین» رسید، گروهـی از مـردم را دیـد که چارپایان خود را آب می‌دهند و پشت سرشـان دو زن را دید که گوسـفندان خـود را بـاز می‌رانند. گفت: شـما چه می‌کنید؟گفتند: مـا آب نمی‌دهیم تا آن‌گاه که چوپانان باز‌گردند، که پدر ما پیری بزرگوار اسـت. همچنیـن خداونـد متعـال در قـرآن کریم، حـق مالکیت زنان بر‌اموالشـان را، در کنار مالکیت مردان، مورد تأکید قرار‌داده می‌فرماید: «مردان نصیبی از آنچه به دست می‌آورند دارنـد و زنان نیز نصیبی.»
از این آیه، افزون بر‌پذیرش حق مالکیت برای زنان، به طور ضمنی جواز اشتغال برای آنان را نیز اسـتفاده کرده‌اند، چون جایز بودن اکتسـاب تحصیل درآمد (در آیه، مفروض گرفته شده و سپس دربارۀ مالکیت درآمد حاصله سخن گفته شده است.)
آیات دیگری هم هسـت که مردان و زنان را به طور مسـاوی به کار‌کردن چه در خانه و چه در اجتماع تشـویق و ترغیب می‌کنند.
نکتـه دیگـر این‌کـه حضرت خدیجه که از زنان بزرگوار و برگزیده اسـت، خود تاجری ثروتمنـد بـود که به کار و کاسـبیِ بیرون از منزل می‌پرداخـت و پیامبر(ص) نیز برای مدتی از جانب ایشـان به تجارت مشـغول بود و اسـلام از آن منع نکرده است.
یـا در روایـات آمده اسـت که «حـولاء،» زنی عطرفـروش بود کـه پیامبر(ص) او را موعظه می‌کرد به این که جنس سـالم و با قیمت مناسـب به مردم بفروشـد و هرگز در جنـس خـود تقلـب روا مـدارد؛ زیـرا حضرت معامله سـالم را، پاک‌تر و سـبب خیر و برکت می‌داند. همچنیـن در جنگ‌هـای پیامبـر(ص) همـواره عـده‌ای از زنـان حاضـر بودنـد کـه به آب‌رسـانی و پرسـتاری از زخمی‌هـا می‌پرداختنـد ماننـد «لیلی‌غفـاری» که بارها در میدان‌های نبرد حضور یافت و از بیماران و مجروحان جنگی پرسـتاری و آنان را مداوا و معالجـه‌کرد. عـلاوه بـر این‌ها، مشـارکت زنان در امور سیاسـی نیز از نظر اسـلام مذموم نیسـت، بلکه در اموری واجب اسـت، و جالب اینجاسـت که یکی از اولین مسـلمان‌ها، یک زن بوده اسـت و فاطمه بنت اسـد مادر امیرمومنان، به عنوان اولین زن با پیامبر بیعت کرده است. بـه طـور کلی طرفداران اشـتغال زنان در بیـرون از خانه هم دلایل تجربی برای حضور زنان دارند؛ به شـرح زیر:
- احسـاس مثبت بودن: وقتی زنـان از تخصص و تحصیلات خود بهره‌می‌برند در خود، احسـاس مثبت بودن می‌کنند و همین احسـاس، آنان را با نشـاط می‌سازد.
- استقلال مالی: یک زن در دوران کهنسالی و کهولت سن و در نبود همسر به علت برخـورداری از مسـتمری، وابسـته و نیازمنـد فرزندان نخواهد بود که خود این مسـئله در سلامت روان دوران پیری و استقلال بیشترشان موثر خواهد بود. در دورۀ سالمندی سربار دختر یا پسـر نخواهد بود، زیرا یک مسـتمری و حقوق بازنشسـتگی برای دوران کهولت خود دریافت می‌کند بنابراین از این خانه به آن خانه فرسـتاده نمی‌شـود که کشـنده‌ترین دردهای نگفتنی در کهنسـالی است.
- کسب دانش اجتماعی: زن به علت حضورش در خارج از خانه و جامعه، از معلومات و دانش اجتماعی روز، اطلاع پیدا می‌کند، به‌خصوص اگر به خاطر پیشـرفت در کارش مجبور باشـد کمی مطالعه و تحقیق هم کند. از طرفی، مطالعه باعث می‌شـود در تربیت فرزندان از آگاهی بیشتری برخوردار شود. روزی بـا یکـی از دوسـتانم کـه در تهران طلافروشـی دارد، در حـال صحبت بودم، از وضـع کاسـبی‌اش راضـی بـود امـا می‌گفت: وضع پرسـنلم خوب نیس شش نفر پرسـنل آقا دارم که منظم نیسـتند، لباسشـان مرتب نیست و وضع ظاهری‌شان در شان یک طلافروشـی لوکس نیسـت؛ هر چه هم توبیخ و تشویقشـان می‌کنم، چند روزی خوب می‌شـوند و باز هم وضع قبلی ادامه پیدا می‌کند. تازگی یکی‌شـان را هم اخراج کـرده‌ام و دنبال نیـروی فروش خوب می‌گردم!
فکری کردم و گفتم: اگر یک کار بگویم انجام می‌دهی بدون این که سوال کنی؟ گفت بله مـن تـو را قبـول دارم، هر کاری بگویی می‌کنم. گفتم: بـه جای یک نفر آقا، یک خانم فروشـنده اسـتخدام کن و در مغازه‌ات مشغول به کار کن.
دوسـت طلافـروش مـا، حـرف مـن را پذیرفت و یک خانم اسـتخدام کـرد و بعد از ۳-۲ هفته‌ای باز با همدیگر صحبت کردیم، گفتم: چه خبر از اوضاع مغازه؟ گفت: خیلی خوب شـده، همه پرسـنل منظم شـده‌اند، لباس‌ها و وضع ظاهری پرسـنل و مغازه‌ام نظم و ترتیب گرفته و همه چیز عالی شده است. او پرسید: واقعا این تغییرات به خاطر حضور آن خانم بوده اسـت؟ گفتم: بله!خانم‌ها هم خودشـان در کار، نظم و انضباط بهتـری از آقایـان دارنـد و بـه نظافت و مرتب بـودن محیط، اهمیت بیشـتری می‌دهند و هـم حضورشـان در آن محیـط باعـث شـده که آقایان نیز هم از لحـاظ ظاهری و هم رفتـاری، بهتر عمل کنند.
این موضوعی اسـت که به نظر من در خیلی از کسـب و کارها و شـرکت‌ها و مغازه‌ها در صورت رعایت شـئون اسـلامی خانم‌ها و عدم استفاده ابزاری از آن‌ها حکمفرماست و می‌تواند مورد اسـتفاده قرار گیرد.
راهکارهایی برای حضور زنان در عرصه کسب و کار
نظـر مخالفـان و موافقان اشـتغال زنـان را مرور کردیم. اما نتیجه این بحث چیسـت؟ بالاخـره مـا کـدام یک از ایـن دو نظر را انتخاب کنیـم؟ موافقیم یا مخالف؟
وضـع دنیـای امـروز، بـه کلـی بـا قدیم فـرق کـرده و دختـران و زنـان تحصیل کرده و آموزش دیده، گروه گروه فارغ‌التحصیل می‌شـوند، آیا می‌توان به این‌ها گفت از آموزش‌ها و حرفه‌هایی که یاد گرفته‌اند چشم بپوشند و فقط در خانه کار‌کنند و یا مشاغلی در خانه بـرای خـود جور کنند، پس راهکار چیسـت؟ چـه کنیم که هم کانون خانواده حفظ شـود و هـم زنانـی کـه داوطلبنـد بتوانند در بیرون خانه کار کنند. مـا بعضی راه حل‌ها را توضیح می‌دهیم:
- گسترش کارهای نیمه‌وقت یا پاره‌وقت برای بانوان
- جدی‌تر شـدن بحث دورکاری و در نظر‌گرفتن اولویت برای دور کار شـدن زنان، به خصوص مـادران دارای فرزند کوچک
- در مراکز تولیدی که امکانش هسـت تفکیک محیط‌های شـغلی مردان و زنان برای پیشگیری از بروز برخی آسـیب‌های اخلاقی
- توسـعۀ مشـاغل خانگـی و محلـی. در بحث‌هـای مشـاغل خانگـی در همیـن گفت و گوهـا بـه طـور مفصّـل ایـن مشـاغل را معرفـی می‌کنیـم.
- پرهیـز‌از تجمل‌گرایـی و رعایـت اعتدال و قناعت در هزینه‌ها و مخارج زندگی و به نوعی بازگشـت به سـبک زندگی ایرانی و اسـلامی، سبب کاهش چشم‌گیر نیازهای مادی خانواده می‌شود.
- تقسیم کار میان اعضای خانواده این‌ها راه کارهایی است که به نظر ما می‌رسد و می‌تواند به حضور بهتر و پایدارتر زنان در مشاغل اجتماعی کمک کند.